مفاهیم و اصطلاحات حقوق بانکی

مقدمه

حقوق بانکی شامل مجموعه‌ای از مقررات، اصول و تعاریفی است که به منظور تنظیم فعالیت‌های مالی و بانکی در هر کشور وضع می‌شوند. این حوزه از حقوق، با توجه به نقش حیاتی بانک‌ها و موسسات مالی در اقتصاد، اهمیت ویژه‌ای دارد. در این راستا، آشنایی با مفاهیم و اصطلاحات کلیدی حقوق بانکی برای فعالان این عرصه و حتی عموم مردم ضروری است. این مقاله به بررسی و تعریف برخی از این مفاهیم و اصطلاحات پرداخته تا درک بهتری از ساختار و عملکرد نظام بانکی را فراهم کند.

۱. بانک

بانک موسسه‌ای است که به صورت شرکت سهامی عام مطابق قانون تجارت تشکیل می‌شود و براساس موارد مقرر در قانون پولی و بانکی مصوب ۱۳۳۹/۰۷/۰۳ به فعالیت‌های بانکی می‌پردازد.

۲. بانک مرکزی

مطابق بندهای الف، ب و ج ماده ۱۰ قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی یک شخصیت حقوقی مستقل است که هدف اصلی از تشکیل آن حفظ ارزش پول ملی، توازن پرداخت‌ها، تسهیل مبادلات تجاری و کمک به رشد اقتصادی است. این بانک مسوول تنظیم و اجرای سیاست‌های پولی و اعتباری بر مبنای سیاست کلی اقتصاد کشور می‌باشد.

۳. بانک غیر مجاز

بانکی است که بدون رعایت مقررات بانک مرکزی، تنها با ثبت در اداره ثبت شرکت‌ها و بدون مجوز قانونی از شورای پول و اعتبار و بانک مرکزی به فعالیت‌های بانکی اقدام می‌کند.

۴. موسسه مالی و اعتباری

موسسه‌ای که برابر قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱ یا قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۷۰ یا قانون شرکت‌های تعاونی تحت نظارت بانک مرکزی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تشکیل شده و به عملیات بانکی می‌پردازد.

۵. موسسه مالی و اعتباری غیرمجاز

برابر قوانین و مقررات بانکی، موسسات مالی و اعتباری موظفند از بانک مرکزی برای انجام عملیات بانکی، سه مجوز دریافت نمایند:

۱. موافقت‌نامه اصولی: موافقت‌نامه‌ای که وزارت تعاون پس از بررسی درخواست و مدارک متقاضی صادر می‌نماید.

۲. مجوز تاسیس: مجوزی که پس از طی مراحل پیش بینی شده در دستورالعمل اجرایی تاسیس، فعالیت و نظارت بر شرکت‌های تعاونی اعتبار مصوب سال ۱۳۸۶/۰۶/۰۳ شورای پول و اعتبار با موافقت بانک مرکزی نسبت به تاسیس شرکت تعاونی اعتبار صادر می‌شود.

۳. مجوز فعالیت: مجوزی است که بانک مرکزی برای شروع فعالیت شرکت تعاونی اعتبار صادر می‌کند.

۶. صندوق قرض‌الحسنه

موسسه و سازمانی است که تحت عنوان موسسه یا صندوق یا حتی شرکت سهامی تشکیل می‌شود و به اشخاص متقاضی، تسهیلات قرض‌الحسنه اعطا و سودی از این بابت دریافت نمی‌کند بلکه تنها بابت عملیات و هزینه‌های جاری و کارکنان خود کارمزد ۲ تا ۴ درصد دریافت می‌نماید.

۷. اعتبار

اعتمادی است که از طرف بانک یا شخصی به شخص دیگر (مشتری) صورت می‌گیرد و براساس آن تا حد معینی به او تسهیلات اعطا می‌شود.

۸. سود و بهره

سود، مازادی است بر سرمایه که در اثر تجارت یا هر فعالیت اقتصادی مشروع دیگری حاصل می‌شود در حالی که بهره، پرداخت اضافی وام گیرنده به وام دهنده است. لازم به ذکر است میان سود و ربا تفاوت وجود دارد به عنوان نمونه سود ممکن‌الحصول اما ربا حتمی‌الحصول است. در سود ریسک وجود دارد اما در ربا وجود ندارد.

۹. سود انتظاری

سودی است که در عقود مشارکتی، بانک یا موسسه مالی و اعتباری هنگام تنظیم قرارداد، انتظار دارد از فعالیت اقتصادی مشتری حاصل شود. این سود براساس طرح توجیهی که از طرف متقاضی تسهیلات به بانک یا موسسه مالی و اعتباری مجاز ارائه می‌شود محاسبه می‌گردد.

۱۰. ربا

ربا عبارت است از قرض دادن به شرط اضافه شدن هنگام بازپرداخت یا به عبارتی بیع جنس با هم‌جنس در مکیل و موزن به شرط اضافه گرفتن.

۱۱. عقد رهن

مطابق قانون مدنی عقد رهن عقدی است که به موجب آن مدیون مال خود را برای وثیقه به داین می‎دهد، اصطلاحاً به رهن‌دهنده راهن و به رهن‌گیرنده مرتهن و به مالی که به رهن داده شده مال مرهون، مال‌الرهانه یا عین مرهون گفته می‌شود. در حقوق بانکی راهن، مشتریِ متقاضیِ تسهیلات و مرتهن، بانک یا موسسه مالی و اعتباری است.

۱۲. ضامن

وقتی شخصی، مالی را، که بر ذمه دیگری است، به عهده می‌گیرد عقدی تشکیل می‌شود تحت عنوان عقد "ضمان". در این عقد به آن شخص ضامن گفته می‌شود. به عبارت دیگر در این عقد مطابق ماده ۶۸۴ قانون مدنی ۳ شخص، ذیل سه عنوان وجود دارند. یکی مدیون اصلی یا همان بدهکار، که اصطلاحاً به او مضمون‌‌عنه می‌گویند. دیگری طلبکار است که به او مضمون‌له گفته می‌شود و شخص سوم ضامن است که دین بدهکار را در برابر طلبکار بر عهده می‌گیرد. در حقوق بانکی مضمون‌عنه، مشتری است. مضمون‌له، بانک یا موسسه مالی و اعتباری و ضامن شخصی است که ضمانت مضمون‌عنه را عهده‌دار می‌گردد.

۱۳. وام مالی است که به قرض گرفته می‌شود. قانون مدنی در ماده ۶۴۸ عقد قرض را عقدی دانسته که به موجب آن یکی از طرفین عقد، مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر تملیک می‌کند تا گیرنده مال، مِثل آن را از حیث مقدار و جنس و وصف به قرض دهنده بازگرداند. بنابراین همانطور که در ابتدا بیان شد، وام به معنای مالی است که به قرض گرفته می‌شود.

۱۴. عقود مشارکتی

عقودی هستند که طی آن بانک و مشتری با یکدیگر به فعالیت اقتصادی می‌پردازند. به دلیل مشارکتی بودن این عقود، تعیین سود مشارکت در زمان انعقاد عقد، امکان‌پذیر نمی‌باشد. نکته حائز اهمیت این است که سود پیش‌بینی شده در قرارداد مشارکتی "سود انتظاری" است و رابطه بانک با تسهیلات گیرنده، رابطه شریک با شریک یا رابطه صاحب سرمایه با عامل است. بنابراین بانک طلبکار تسهیلات گیرنده و تسهیلات گیرنده، بدهکار بانک نیست.

۱۵. عقود مبادله‌ای

عقود انتفاعی هستند که برخلاف عقود مشارکتی حین انعقاد عقد، سود به صورت قطعی، معین و مشخص است و رابطه بانک با تسهیلات گیرنده، رابطه داین و مدیون است و بانک تکلیفی به نظارت بر فعالیت و عملکرد مشتریِ گیرنده تسهیلات ندارد.

۱۶. وثیقه

تامینی است که مطابق ماده ۶ فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا و نیز برابر دستورالعمل اجرایی عقود در قراردادهای خاص در مقابل اعطای تسهیلات از تسهیلات گیرنده اخذ می‌شود.

۱۷. ضمانت‌نامه بانکی

یک نوع قرارداد است که ضمن آن، بانک پرداخت مبلغ معینی را به ذی‌نفع ضمانت‌نامه، تعهد می‌کند. میان بدهکار با ذی‌نفع ضمانت‌نامه یک قرارداد پایه وجود دارد که بدهکار در آن قرارداد، تعهدی را پذیرفته است. در صورتی که به تعهد خود عمل ننماید با درخواست ذی‌نفع، بانک مکلف به پرداخت وجه ضمانت‌نامه به وی می‌باشد.

۱۸. اعتبار اسنادی (LC)

ابزاری است که به وسیله آن، یک بانک که صادر کننده یا گشاینده اعتبار است براساس درخواست خریدار (درخواست کننده) پرداخت وجه معینی را به فروشنده (ذی‌نفع) در قبال ارائه اسنادی، تعهد می‌کند.

نتیجه‌گیری

آشنایی با مفاهیم و اصطلاحات حقوق بانکی به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از چگونگی فعالیت سیستم بانکی کشورمان داشته باشیم و بدانیم چه نقش مهمی در اقتصاد ایفا می‌کند. از بانک مرکزی که مسوول سیاست‌گذاری‌های پولی است تا بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری که نیازهای مالی افراد و شرکت‌ها را تامین می‌کنند، هر یک از این نهادها با قوانین و مقررات خاص خود عمل می‌کنند. این درک صحیح از حقوق بانکی به ما کمک می‌کند تا بهتر بتوانیم از خدمات بانکی بهره‌مند شویم و در تصمیم‌گیری‌های مالی خود هوشمندانه‌تر عمل کنیم.

امین ابوالحسنی