قاعده rebus sic stantibus یا "با حفظ شرایط موجود" یکی از اصول حقوقی است که به تغییرات اساسی و غیرقابل پیش‌بینی شرایط اشاره دارد و می‌تواند منجر به تعدیل یا فسخ قراردادها شود. این قاعده به طور خاص در قراردادهای بلندمدت و بین‌المللی کاربرد دارد. با استناد به این قاعده، در صورتی که شرایط اساسی حاکم بر قرارداد به شکلی غیرقابل پیش‌بینی تغییر کند، طرفین می‌توانند درخواست تعدیل یا فسخ قرارداد را مطرح کنند.
شرایط اعمال قاعده در حقوق ایران
۱. تغییر اساسی و غیرقابل پیش‌بینی: تغییرات باید به قدری اساسی و غیرقابل پیش‌بینی باشند که اجرای تعهدات قراردادی را به طور جدی تحت تأثیر قرار دهند.
۲. ارتباط مستقیم با قرارداد: تغییرات باید به طور مستقیم با موضوع قرارداد و تعهدات طرفین مرتبط باشند.
۳. عدم پیش‌بینی در قرارداد: تغییرات رخ داده نباید در زمان انعقاد قرارداد پیش‌بینی شده باشند.
محدودیت‌های اعمال قاعده
- نقش قاضی: قاضی با توجه به شرایط پرونده و اصول عدالت تصمیم می‌گیرد که آیا شرایط برای اعمال این قاعده فراهم است یا خیر.
- عدم سوء استفاده: قاعده نباید بهانه‌ای برای فرار از تعهدات قراردادی باشد.
- تغییرات قابل پیش‌بینی: اگر تغییرات قابل پیش‌بینی بوده یا در قرارداد پیش‌بینی شده باشند، قاعده قابل اعمال نیست.
موارد کاربرد در ایران
قاعده rebus sic stantibus در قراردادهای بین‌المللی، به ویژه در شرایط تحریم یا نوسانات شدید ارز، قراردادهای عمرانی و صنعتی در صورت وقوع حوادث طبیعی و قراردادهای خرید و فروش کالا که قیمت کالا به شدت تغییر کند، کاربرد دارد.
این قاعده ابزاری مهم برای حفظ تعادل و عدالت در قراردادها است. هرچند این قاعده به طور صریح در قانون مدنی ایران ذکر نشده است، اما بر اساس اصول کلی عدالت و انصاف و رویه‌های قضایی مرتبط، می‌توان به آن استناد کرد. در قراردادهای پیچیده و بلندمدت، طرفین باید از ابتدا به دقت شرایط قراردادی را بررسی کرده و پیش‌بینی‌های لازم را برای مواجهه با تغییرات احتمالی منظور کنند. این کار از بروز اختلافات و مشکلات قانونی جلوگیری کرده و به حفظ روابط کاری سالم و منصفانه کمک می‌کند.
سمیه شهبازی دستجرده
سمیه شهبازی دستجرده
21 شهریور 1403