مقدمه
همان‌گونه که اشخاص حقیقی و حقوقی دارای نام، تابعیت و اقامتگاه قانونی هستند، این موضوع در مورد کشتی‌ها نیز صدق می‌کند. قوانین و مقررات تابعیت کشتی از کشوری به کشور دیگر متفاوت و متمایز با یکدیگر هستند. اصولی بر این قوانین در همه جای دنیا حاکم است که برخی از این اصول، عبارتند از: هر کشتی باید از تابعیت یک کشور برخوردار باشد. این به معنای آن است که کشتی باید در یک کشور ثبت شده باشد و حق اهتزاز پرچم آن کشور را داشته باشد. کشور صاحب پرچم مسوول نظارت بر کشتی و اطمینان از انطباق آن با قوانین دریایی بین‌الملل است. این شامل قوانین مربوط به ایمنی دریایی، حفاظت از محیط زیست و شرایط کار دریایی است. کشتی‌ها در آب‌های بین‌المللی تابع قوانین کشور صاحب پرچم خود هستند. با این حال، آن‌ها ممکن است در صورت نقض قوانین بین‌المللی توسط مقامات سایر کشورها مورد بازرسی یا توقیف قرار گیرند.
در اینجا به طور کوتاه و اجمالی به موضوع تابعیت کشتی در حقوق دریایی ایران و قوانین و مقررات آن پرداخته می‌شود.
گفتار اول مرجع قانونی تابعیت کشتی در ایران
بهترین و مهم‌ترین منبع برای درک قوانین تابعیت و ثبت کشتی در ایران قانون دریایی مصوب ۱۳۴۳ است. این قانون شرایط لازم برای ثبت کشتی در ایران و اعطای تابعیت ایرانی به آن را در فصل اول با عنوان تابعیت و ثبت کشتی تعیین می‌نماید که مواد ۱ تا ۷ آن به بحث تابعیت و ادامه این مواد تا ماده ۲۸ به بحث ثبت کشتی اختصاص یافته است. علاوه بر این قانون، دو آئین‌نامه با عنوان آئین‌نامه اجرایی ماده ۷ در خصوص تغییر تابعیت کشتی مصوب ۱۳۹۷ و آئین‌نامه ماده ۲۸ در خصوص ثبت کشتی مصوب ۱۳۴۴ را نیز باید به عنوان منابع قانونی مورد مطالعه و استناد افزود.
بنا به ماده ۴ این قانون، سازمان بنادر و کشتیرانی مرجع صدور گواهی تابعیت به کشتی و مسئول اجرای قوانین و مقررات مربوط به این تابعیت در ایران است.
گفتار دوم شرایط کسب تابعیت ایرانی برای کشتی
مطابق ماده ۱ و ۲ قانون دریایی ایران، برای اینکه یک کشتی بتواند تابعیت کشور ایران را کسب کند و حق برافراشتن پرچم کشور جمهوری اسلامی ایران را به دست آورد، باید دارای شرایطی باشد:
۱. مالکیت:
الف- مالک کشتی باید اشخاص حقیقی یا حقوقی تابع ایران باشد.
ب- در مورد شرکت‌های کشتیرانی، حد‌اقل ۵۱ درصد سهام آن‌ها باید متعلق به اتباع ایرانی باشد.
پ- کشتی‌های نفت‌کش که به حمل و نقل نفت خام، گاز و یا فرآورده‌های نفتی اشتغال دارند، می‌توانند بدون رعایت شرط ۵۱ درصد سهام ایرانی، با موافقت سازمان بنادر و کشتیرانی، تابعیت ایرانی را کسب نمایند.
۲. ثبت کشتی:
کشتی باید طبق مقررات قانون دریایی ایران در دفتر ثبت کشتی به ثبت برسد.
۳. ظرفیت کشتی:
ظرفیت غیر خالص ثبت شده کشتی باید حد‌اقل ۲۵ تن باشد.
۴. مقررات فنی و ایمنی:
کشتی باید مطابق با مقررات فنی و ایمنی بین‌المللی باشد.
۵. تابعیت فرمانده و کارکنان کشتی:
فرمانده و دست کم نیمی از افسران وکارکنان کشتی در عرض چهار سال از تاریخ قبول تابعیت ایران باید از اتباع ایرانی باشند.
گفتار سوم موارد ابطال تابعیت کشتی
مطابق قانون دریایی ایران، آئین‌نامه اجرایی ماده ۷ قانون دریایی و قانون امور گمرکی ایران تابعیت کشتی در مواردی از بین می‌رود. در صورتی که هر یک از این موارد رخ دهد، تقاضای ابطال و سلب تابعیت کشتی باید توسط سازمان بنادر و کشتیرانی از دادگاه دریایی خواسته شود و چنانچه این دادگاه هر یک از موارد فوق را محرز و اثبات کند، حکم به ابطال و سلب تابعیت ایرانی کشتی صادر می‌نماید. این موارد عبارتند از:
۱. فقدان شرایط ثبت کشتی:
هنگامی که شرایط مقرر در ماده ۲ این قانون برای ثبت کشتی از بین رفته باشد مثل اینکه کشتی فاقد حد‌اقل‌های فنی و ایمنی لازم برای دریانوردی باشد، تابعیت ایرانی آن باطل می‌شود. در نتیجه این کشتی حق برافراشتن پرچم ایران را ندارد.
۲. مفقود شدن یا تصرف کشتی:
اگر کشتی به مدت طولانی مفقود شده باشد و از آن هیچ خبری وجود نداشته باشد یا اگر کشتی توسط دزدان دریایی و یا در نتیجه هر نوع عملیات خصمانه مورد تصرف واقع شده باشد.
۳. متلاشی شدن کشتی
اگر کشتی به طور کامل از بین رفته باشد و دیگر قابل استفاده نباشد.
۴. رها کردن کشتی توسط مالک:
اگر مالک کشتی، آن را رها کرده باشد و دیگر تمایلی به مالکیت کشتی نداشته باشد.
۵. پیدا شدن کالای قاچاق در کشتی
مطابق قانون امور گمرکی ایران، چنانچه در کشتی کالای قاچاق پیدا شود، تابعیت کشتی ممکن است سلب شود.
گفتار چهارم مزایای تابعیت ایرانی برای کشتی
کشتی‌هایی که از تابعیت ایرانی برخوردار می‌شوند دارای مزایای مختلفی می‌شوند. برخی از این مزایا عبارتند از:
۱. کشتی‌های دارای تابعیت ایرانی حق حمل پرچم جمهوری اسلامی ایران را دارند.
۲. این کشتی‌ها حق استفاده از بنادر و تاسیسات بندری کشور ایران را دارند.
۳. کشتی‌های ایرانی از حمایت دولت جمهوری اسلامی ایران برخوردار می‌شوند.
۴. کشتی‌های دارای تابعیت ایران، از امتیاز معافیت‌های مالیاتی بهره‌مند می‌شوند.
گفتار پنجم تغییر تابعیت کشتی
تغییر تابعیت کشتی فقط با موافقت کشور صاحب پرچم پیشین و کشور صاحب پرچم جدید امکان‌پذیر است. تغییر تابعیت کشتی ایرانی فرآیندی قانونی است که به موجب آن، مالک کشتی می‌تواند تابعیت آن را از ایران به یک کشور دیگر تغییر دهد. این فرآیند طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران و همچنین قوانین بین‌المللی دریایی انجام می‌شود. ماده ۷ قانون دریایی و آئین‌نامه اجرایی آن، مراتب نحوه تابعیت کشتی را بیان کرده‌اند.
۱. تکمیل درخواست تغییر تابعیت کشتی:
مالک کشتی باید با مراجعه به سازمان بنادر و کشتیرانی، فرم درخواست تغییر تابعیت را تکمیل و ارائه کند.
۲. ارائه مدارک لازم برای تغییر تابعیت کشتی:
مدارک مورد نیاز برای تغییر تابعیت کشتی شامل اسناد مالکیت کشتی، گواهی‌نامه‌های فنی کشتی، گواهی عدم گرو یا وثیقه و سایر مدارک مورد نیاز است.
۳. بررسی درخواست تغییر تابعیت کشتی توسط سازمان بنادر و کشتیرانی:
سازمان بنادر و کشتیرانی درخواست تغییر تابعیت کشتی و مدارک ارائه شده را بررسی می‌کند. در صورتی که نقصی در مدارک مشخص شود، به مالک کشتی جهت تکمیل مدارک ابلاغ می‌شود.
۴. صدور مجوز تغییر تابعیت کشتی:
در صورت تأیید درخواست تغییر تابعیت کشتی و مدارک مورد نیاز برای آن، سازمان بنادر و کشتیرانی مجوز تغییر تابعیت را صادر می‌کند.
۵. ثبت تغییر تابعیت در کشور جدید:
پس از صدور مجوز، مالک کشتی باید نسبت به ثبت کشتی در کشور جدید اقدام نماید.
نتیجه‌گیری
تابعیت از مسائل حقوقی مهم کشتی‌ها محسوب می‌شود که از کشوری به کشوری دیگر متفاوت است. بهترین منبع قانونی مورد استفاده در خصوص تابعیت کشتی در ایران، قانون دریایی مصوب ۱۳۴۳ است. مطابق این قانون، مالکیت، ثبت کشتی طبق قانون ایران، رعایت حداقلی ظرفیت ۲۵ تنی کشتی، دارا بودن مقررات فنی و ایمنی کشتی و تابعیت ایرانی فرمانده و نیمی از کارکنان ظرف حدود ۴ سال از شرایط کسب تابعیت کشتی ایرانی هستند. در مقابل، تابعیت کشتی ممکن است در مواردی از قبیل فقدان شرایط ثبت کشتی و یا مفقود شدن یا تصرف کشتی توسط دزدان دریایی از بین برود. در نهایت، ممکن است برای کشتی تغییر تابعیت رخ دهد که با طی مراتب تکمیل درخواست تغییر تابعیت کشتی، ارائه مدارک لازم برای تغییر تابعیت، بررسی تغییر تابعیت توسط سازمان بنادر و کشتیرانی، صدور مجوز تغییر تابعیت و ثبت کشتی در کشور جدید امکان‌پذیر است.
مهناز حسینپور
مهناز حسینپور
24 مرداد 1403