شروط ضمن عقد در واقع امکانی است که قانونگذار در اختیار افراد قرار داده که عقد و قرارداد مورد نظر را به میل، خواسته و انتظارات خود نزدیک نمایند.بر اساس قانون مدنی ایران، ازدواج یک عقد لازم الاجرا است که در پی آن هر یک از زن و مرد قهراً شروط و تعهداتی را متحمل می‌شوند و در عین حال از حقوقی هم برخوردار هستند.شرایط عقد نکاح یا جزء اقتضای ذات عقد هستند که غیر قابل خدشه و عدول محسوب می شوند یا جزء شرایط قانونی هستند که گاهی می شود بر خلاف آن توافق نمود یا جزء شرایط ضمن عقد که در صورت مباح، قانونی و مشروع بودن می توان ضمن عقد جهت تکمیل و غنا عقد درج نمود که در این میان جایگاه شروط ضمن عقد نیز قابل توجه است. از این جهت که میتوان با اعمال و استفاده به جا از این امکان حقوقی که در انحصار مرد بوده است را در جهت تساوی حقوق به زن هم داد.
مهمترین هدف شروط ضمن عقد، ایجاد برابری در نهاد ازدواج است یعنی زوجین بدون اینکه غلبه یا حقی اضافه‌تر نسبت به طرف مقابل در اختیار داشته باشند، رابطه را بصورت مساوی و در شرایط برابر شروع می‌کنند.
زمان تنظیم شروط ضمن عقد
زمان تنظیم می‌تواند همزمان یا بعد از وقوع عقد باشد. پس نمی‌توان شروط را قبل از عقد ثبت کرد. لازم به ذکر است که درج و امضای شروط در قباله ازدواج به تنهایی کافی نیست و براساس رویه قضایی، این شروط حتماً باید در دفاتر اسناد رسمی بصورت سند رسمی ثبت و امضاء شود.
موارد شروط ضمن عقد در سند ازدواج
شروط ضمن عقد به عنوان شروط در سند ازدواج دائم به صورت چاپی در سند ازدواج ذکر شده است. سردفتر ازدواج موظف است که در زمان عقد زوجین، شروط ذکرشده را برای طرفین بخواند. زوجین می‌توانند شروطی که قبول ندارند را امضا نکنند. برطبق قانون، شروط ضمن عقد در سند ازدواج شامل موارد ذیل است:
• مرد شرط می‌کند، در صورتیکه بخواهد زن را طلاق دهد و طلاق از طرف مرد باشد و تقاضای طلاق مرد به دلیل سوء اخلاق زن و تخلف از وظایف زناشویی نباشد، مرد باید نصف اموال و دارایی‌های خود که در زمان زندگی مشترک زناشویی کسب کرده است را به زن انتقال دهد. تشخیص دلیل طلاق مرد به دلایل مطرح شده از طرف زوجه نباشد، با دادگاه خانواده است. به این شرط ، شرط تنصیف اموال ودارایی مرد در سند ازدواج دائم گفته می‌شود.
• شرط وکالت بلاعزل یا حق توکیل به غیر از طرف مرد به زوجه در موارد مطرح شده ذیل، یکی دیگر از شروط ضمن عقد است. در این موارد زوجه با مراجعه به دادگاه خانواده، با صدور حکم از طرف مرجع قضایی و انتخاب نوع طلاق، طلاق می‌گیرد.همچنین در این حالت مرد به زوجه وکالت بلاعزل و توکیل به شخص دیگر داده است تا در صورت بخشش، از طرف وی این طلاق را قبول کند.
• عدم پرداخت نفقه زوجه برای مدت 6 ماه از طرف مرد و همچنین عدم امکان اجبار وی به پرداخت نفقه زن
• غیرقابل تحمل شدن زندگی برای زوجه به دلیل سوء اخلاق و سوء معاشرت مرد در زندگی مشترک
• مبتلاشدن مرد به بیماری ناعلاج که تداوم زندگی زناشویی را برای زوجه به خطر اندازد.
• جنون مرد در صورتیکه فسخ نکاح از نظر شرع ممکن نیست.
• ممانعت زوجه از اشتغال در صورتیکه به دستور دادگاه، اشتغال زن برخلاف مصالح خانوادگی و حیثیتی زوجه نیست.
• محکوم شدن مرد به مجازات 5 سال حبس یا بیشتریا محکوم شدن مرد به پرداخت جزای نقدی که باعث حبس وی به مدت 5 سال یا بیشتر شود. در این مورد در صورتی زوجه می‌تواند تقاضای طلاق در این خصوص مطرح کند که حکم قطعی برای مرد صادر و در زندان به سر می‌برد.
• در صورتیکه مرد به اعتیاد مبتلا شود که این نوع اعتیاد با تشخیص دادگاه خانواده در زندگی خانوادگی شخص مشکل ایجاد کند و زندگی را برای زن دشوار و غیرقابل تحمل کند.
• مرد بدون داشتن عذر موجه زندگی خانوادگی را برای مدت 6 ماه متوالی یا 9 ماه متناوب ترک نماید. ترک زندگی از طرف مرد به دلیل عذرغیرموجه باید توسط دادگاه خانواده تشخیص داده شود.
• در صورتیکه حکم محکومیت قطعی مرد به دلیل مرتکب شدن به جرم و مجازات حد و تعزیر باشد و این جرم با حیثیت و شان خانوادگی زوجه مغایر باشد. تشخیص مغایرت مجازات زوج با حیثیت خانوادگی زوجه با دادگاه خانواده است.
• اگر زوجه بعد از 5 سال زندگی زناشویی، به دلیل عقیم بودن و عوارض جسمی شوهر از وی صاحب اولاد نشود.
• اگر مرد مفقودالاثر شود و 6 ماه از مراجعه زوجه به دادگاه خانواده مرد پیدا نشود.
• در صورتیکه مرد بدون اجازه و رضایت زن، ازدواج مجدد نماید. همچنین اگر با تشخیص دادگاه خانواده نتواند بین همسران خود عدالت رفتار نکند.
شروط قابل درج در عقد ازدواج
شروط ضمن عقد به صورت چاپ شده در سند نکاح ذکر شده است. علاوه بر شروط ضمن عقد میتوان در بخش توضیحات عقدنامه شروطی را با توافق زوجین درج نمود. این شروط شامل موارد ذیل است
شرط تحصیل زوجه
با این شرط مرد به زوجه اجازه تحصیل را تا هر مرحله، هر کجا و با هر شرایطی می‌دهد
شرط اشتغال زوجه
برطبق قانون در صورتیکه اشتغال زن برخلاف مصالح و حیثیت خانوادگی مرد یا زن نباشد، مرد نمی‌تواند زوجه را از اشتغال منع نماید. به علت اینکه در مورد این شرط تفسیر‌های متفاوتی وجود دارد، بهتر است در سند ازدواج شرط اشتغال زوجه قید شود
شرط دادن وکالت خروج از کشور به زوجه
برطبق قانون، زوجه با اجازه همسر خود می‌تواند از کشور خارج شود. در نتیجه بهتر است شرط وکالت در خروج از کشور به زوجه در سند ازدواج قید شود
شرط تقسیم دارایی زوج بعد از طلاق
با درج این شرط در سند ازدواج، مرد متعهد به انتقال نصف دارایی دوران زندگی زناشویی بعد از طلاق به زوجه است
شرط حضانت فرزند بعد از طلاق
با درج این شرط مرد حضانت فرزند را بعد از طلاق به زوجه واگذار کرده است
شرط دادن وکالت مطلق در طلاق به زوجه
با درج این شرط مرد به زوجه وکالت مطلق و بلاعزل در هر شرایط و زمان برای طلاق واگذار می‌کند
نکته مهم در نحوه استفاده از شروط ضمن عقد ازدواج2
نکته اول- با وجود اینکه هر شرطی که ضمن قراردادی ذکر می‌شود باید مورد حمایت قانون قرار بگیرد، اما نظرات دادگاه‌ها در این خصوص متفاوت است.
برای مثال بعضی از دادگاه‌ها به این دلیل که در زمان امضای شرط حضانت فرزندی وجود نداشته است این شرط را باطل می‌دانند. پس نمی‌توان گفت این شروط حتماً حقوق زن را تضمین می‌کند، اما در هر صورت توجه به آن‌ها ضروری است
- با توجه به اینکه تنظیم این شروط حقوق نسبتاً برابری را برای زن و مرد به دنبال دارد، و با توجه به این مطلب که مسئولیت تأمین مالی زندگی در هر صورت با مرد است به نظر می‌رسد تعیین مهریه‌های سنگین یا مشخص کردن میزان نفقه‌های بالا در کنار این شروط به دور از انصاف و برهم زننده تعادل زندگی زوجین است و بهتر است از آن پرهیز شود.
سارا شاهرخ، کارشناس ارشد حقوق خصوصی
12 مهر 1401